De fundamenten voor het huidige Italiaanse onderwijssysteem werden gevestigd in 1946, wanneer het land een parlementaire republiek werd. Vanaf dan verschafte de staat gratis onderwijs voor de gehele bevolking, van kleuteronderwijs tot universiteit.
De staatssector is de ruggengraat van het Italiaanse onderwijssysteem en de meeste studenten gaan naar staatsscholen en universiteiten, hoewel er ook privé-scholen zijn. Het onderwijssysteem is verdeeld in een aantal fasen: kleuteronderwijs, basisonderwijs, lager- en hoger middelbaaronderwijs, en verdere studies. Staatsonderwijs is ook gratis voor kinderen van buitenlanders die in Italië wonen, ongeacht of ze geregistreerd zijn (in 2006 waren er ongeveer 180000 buitenlandse kinderen ingeschreven in Italiaanse staatsscholen).
Voor kinderen van 6 tot 16 jaar is het onderwijs verplicht (scuola dell'obbligo). Na 16 jaar blijft het onderwijs gratis, hoewel er een inschrijvingsbelasting (tasse d'escrizione) van ongeveer 20 euro moet betaald worden bij de aanvang van het schooljaar. De inschrijvingsbelasting bedraagt rond 130 euro voor universiteitsstudenten. Universiteit is gratis voor buitenlandse studenten en er zijn geen quota's nodig, hoewel niet-EU-studenten een studentenvisum moeten hebben.
Kwalificaties zijn van groot belang in Italië. Weinige schoolverlaters gaan onmiddellijk gaan werken zonder diploma, certificaat of professionele kwalificatie. Bovendien zijn er het meest universiteitsstudenten in Italië. Ondanks dit feit, is het percentage studenten dat afstudeert aan de unief of een diploma behaalt van het middelbaaronderwijs laag in vergelijking met andere Europese landen.
Dit komt door het traditionele en strenge onderwijssysteem in Italië. Bovendien moeten studenten vele jaren volgen (zeven of acht) vooraleer ze een diploma kunnen behalen. Door dit feit zijn er telkens veel studenten die afhaken: enkel één op drie die zich inschrijft behaalt een diploma. De standaarden qua onderwijs liggen hoger in Italië dan in vele andere landen dankzij het veeleisende leerplan. Onderwijskwalificaties die men in het buitenland bereikt worden niet noodzakelijk erkend in Italië.
Zowel het leerplan als de examens in staatsscholen worden bepaald door het Ministerie van Onderwijs (Ministero della Pubblica Istruzione), in samenspraak met een adviserende instantie, de Nationale Raad voor Onderwijs. Het Ministerie wordt vertegenwoordigd op regionaal niveau door 'oppertoezichters' (sovrintendenze scolastiche). Italië is verdeeld in school districten die beheerd worden door provinciale lokale onderwijskantoren. In theorie zij dit centraal systeem dezelfde onderwijsstandaard moeten verzekeren doorheen het land, hoewel er in de praktijk een aanzienlijke ongelijkheid is tussen de kwaliteit van het onderwijs in scholen in het noorden en het zuiden. De eerste wordt als superieur beschouwd. (De analfabetismegraad bij volwassenen is ongeveer 1,5%, hoewel deze officieus veel hoger is en bijna beperkt in het zuiden.)
In de laatste jaren is de verantwoordelijkheid toegenomen ten opzichte van regionaal onderwijs. Het resultaat hierbij is dat deze scholen meer vrijheid hebben bij het bepalen van hun eigen leerplan. Vanaf september 2002 hebben de staatsscholen ook de verantwoordelijkheid voor het beheren van hun eigen financiën.
Aangezien cursussen aan scholen en universiteiten voornamelijk bepaald worden door het Ministerie van Onderwijs. Ze voldoen niet echt aan de behoeften van de individuele studenten. Aan een universiteit kan er een individuele studenten een aantal keuzevakken meevolgen maar de veelvuldige kritiek ontmoedigt de persoonlijke ontwikkeling van de student. De leermethodes worden op alle niveaus bekritiseerd als ouderwets, met een nadruk op het leren uit het hoofd.
De strenge toetreding tot een leerplan (met gestandaardiseerde boeken) in staatsscholen helpt de standaarden te verzekeren maar kan moeilijk zijn voor trage leerlingen. Men heeft lang gedebatteerd over de behoefte om meer flexibelere studieprogramma's in te voeren in Italië. Gedurende de laatste 10 jaar is het leerplan omvangrijker geworden, door de introductie van proefondervindelijke lessen (classi sperimentali) dat gebaseerd is op de eigen keuzes en behoeften van studenten.
De vooruitgang van een kind is gebaseerd op jaarlijkse beoordelingen. Deze houden testen en voortdurende opvolging in. Elk semester zijn er schriftelijke en mondelinge testen (interrogazioni). Dit kan een shock zijn voor buitenlandse kinderen die niet gewoon zijn om te antwoorden op mondelinge vragen en die een systeem gehad hebben met een grotere nadruk op schriftelijke proeven en examens. Aan de universiteit ligt er nog meer nadruk op mondelinge examens. In tegenstelling tot schriftelijke examens worden de meeste examens mondeling afgenomen.
De behoefte om een bevredigend niveau te behalen voor alle vakken elk jaar, alsook slagen aan het einde van elk schooljaar betekent dat Italiaanse kinderen hard moeten studeren vanaf jonge leeftijd. Van bij het basisonderwijs moeten kinderen regelmatig huiswerk maken (compiti). Naarmate zij stijgen in het onderwijs vermeerdert hun huiswerk (ouders spenderen vaak veel tijd om hun kinderen te helpen met hun huiswerk).
Informatie over Italiaanse scholen en universiteiten kan men bekomen bij de Italiaanse ambassade en consulaat in het buitenland. Ook kan men buitenlandse ambassades raadplegen en onderwijsdepartementen binnen het Ministerie van Onderwijs, Ministero della Pubblica Istruzione , Viale Trastevere, 76/a, 00153 Rome (06-58491). Men kan informatie vinden over lokale scholen in gemeentehuizen (comune) en bij lokale onderwijskantoren (provveditorati), alsook op de website van het Ministerie. Deze laatste heeft een lijst met namen en adressen van alle staatsscholen en vele privé-scholen per provincie (klik op Anagrafe Scolastica). De Italiaanse schoolpagina van de wereldwijde online klascatalogus vermeld vele onderwijsinstellingen die zowel Italiaanse studenten als buitenlandse studenten aanvaard, inclusief taalscholen, universiteiten, privé-instellingen en internationale scholen.